De Gender is een van de oudste riviertjes in Eindhoven. Al zo’n 7000 jaar geleden bestond dit stroompje, maar sinds het ontstaan van Eindhoven is het meerdere keren van loop veranderd. Vooral in de periode dat de stad grachten kreeg, werd de route van de Gender drastisch aangepast.
Oorspronkelijk stroomde de Gender rechtstreeks in de Dommel. Toen een deel van de Gender werd gebruikt om de nieuwe stadsgracht te voeden, raakte het stuk tussen de gracht en de Dommel afgesneden. Vanaf dat moment bereikte de Gender de Dommel via een andere route. Het traject tussen de huidige Vestdijk en de Dommel verdween daardoor volledig uit het zicht.
Later werd op die plek het eerste spoortracé aangelegd. Dit spoor zou later worden verlegd naar de huidige locatie, waardoor het huidige station kon worden gebouwd. De vroegere loop van de Gender bleef daarbij definitief onder het stadsweefsel verborgen. Op deze pagina gaan we dieper in op deze verborgen geschiedenis en laten we zien hoe de Gender hier heeft gestroomd.
Loop van de oude Gender
De Gender stroomde vroeger vanaf Eindhoven richting de Dommel, ongeveer op de plek waar nu het station staat. Aan de noordzijde van de vroegere stad volgde het riviertje het tracé van het huidige 18 Septemberplein. Vanaf daar liep het via het Stationsplein naar de locatie waar nu het station te vinden is, om vervolgens door te stromen richting de Dommel ter hoogte van de Professor Doctor Dorgelolaan. Ongeveer daar kwam de Gender uit in de Dommel.
Over de periode waarin de Gender op dit traject nog zichtbaar was, is slechts weinig informatie bewaard gebleven. Daarom is de loop op dit deel bij benadering gereconstrueerd en in het kaartje hiernaast weergegeven. Archeologisch onderzoek zal uiteindelijk moeten uitwijzen hoe de exacte loop er heeft uitgezien.
Gracht
Wanneer de gracht precies is aangelegd, is op dit moment nog onbekend. Wel staat vast dat Eindhoven in 1398 beschikte over een dubbele gracht. Al in 1340 was de stad omwald. Tijdens de Brabants-Gelderse Oorlogen besloot de toenmalige 'Heer van Eindhoven', Willem van Milberg, in 1388 om de vesting verder te versterken, omdat Willem van Gelre de Meierij bedreigde.
Door haar ligging op een kruispunt van belangrijke interlokale handelsroutes — noord-zuid én oost-west — had Eindhoven een strategische betekenis die de lokale schaal overstijgt. Dit gaf voldoende redenen om in de versterking van de vesting te investeren. De investeringen bleken waardevol: in 1398 wist Eindhoven een aanval van Karel van Gelre succesvol af te slaan.
Dat de stad op dat moment een dubbele gracht had, staat vast. Deze kan zijn aangelegd tussen 1388 en 1398, maar mogelijk ook al (ver) vóór 1388. Het exacte aanlegmoment blijft onderwerp van onderzoek. Het aanleggen van de gracht lijkt ook het moment te zijn dat de Gender verdween op de plek van het huidige Stationsplein.
Bron: Acht eeuwen Eindhoven
Onderzoek onder de grond
Binnenkort wordt gestart met de bouw van drie torens op het Stationsplein. Ter voorbereiding daarop wordt eerst de ondergrond onderzocht en bouwrijp gemaakt. Tijdens dit vooronderzoek wordt gekeken of er archeologische resten aanwezig zijn, maar ook of de bodem vervuild is of dat er zich nog sporen uit de Tweede Wereldoorlog – zoals achtergebleven explosieven – in de grond bevinden. Bij deze werkzaamheden is een deel van de oude loop van de Gender blootgelegd, zichtbaar in het lichtere zandgedeelte (tussen de drie rood-witte stokken) op de foto hiernaast.
Daarnaast kwam tijdens het onderzoek naar voren dat de Gender op deze locatie ooit van loop is veranderd. Waarom en wanneer dit precies gebeurde, wordt momenteel nog onderzocht. De Gender heeft hier een nieuwe bedding – of een uitloper daarvan – dichter bij de huidige Stationsweg gehad. Het is nog onbekend in welke periode dit het geval was en wanneer de verlegging heeft plaatsgevonden. Maar als je terug kijkt in de historie zou dit voordat Eindhoven zijn grachten kreeg moeten zijn.
Tijdens het afgraven kwamen de verschillende grondlagen tevoorschijn. In deze lagen is goed zichtbaar waar de Gender heeft gestroomd en hoe de rivier door de tijd is gevormd. Op de foto hieronder zijn de lagen duidelijk te onderscheiden:
-
De onderste laag (wit/blauwachtig zand) vormt de ondergrond onder de rivierbedding. Deze laag is iets verduidelijkt met de blauwe cirkel.
-
De donkere laag hierboven is de oorspronkelijke bedding van de Gender.
-
Daarboven ligt een grindlaag, gemarkeerd met de rode cirkel.
- Boven deze grindlaag is nieuwere grond die minder interessant is voor de archeologie, vaak omdat dit deel in de laatste 50 jaar vaker is opengehaald voor werkzaamheden.
In het verleden werden rivieren vaak gebruikt om afval in te lozen. Als het water snel genoeg stroomde, werd dit afval vanzelf meegevoerd. Wanneer de stroming minder sterk was, zonk het afval naar de bodem. Dit zorgt ervoor dat rivierbeddingen interessante plekken zijn om historische vondsten te doen, zoals botmateriaal.
Op deze locatie is relatief weinig afval in de Gender gevonden, maar toch werden er resten van verkoold hout aangetroffen. Ook werd er een stukje bot gevonden, op het eerste gezicht lijkt dit bot afkomstig te zijn van een varken.
Een bot gevonden in de bedding van de Gender, waarschijnlijk van een varken.
Een stuk verkoold hout, ingeklemd in de bedding van de Gender
In de verlegde loop van de Gender kwam donkerder zand tevoorschijn, Op deze plek heeft een boom gestaan, waar waarschijnlijk later de Gender overheen stroomde.
Toekomst
In de komende jaren verrijzen op het Stationsplein drie torens van het project District-E. Voor deze nieuwbouw moet de ondergrond diep worden afgegraven, waardoor de laatste sporen van de oude loop van de Gender op deze plek voorgoed zullen verdwijnen. Daarom is het belangrijk dat dit deel van de Gender nu zorgvuldig wordt onderzocht en vastgelegd.
Gelukkig keert de Gender in de toekomst terug in het straatbeeld. Tussen de nieuwbouw en de vernieuwde Stationsweg wordt de rivier opnieuw aangelegd, waarna het water verder zal stromen richting de Dommel.
Om dit mogelijk te maken, zijn ondergronds al diverse voorbereidingen getroffen. De aanvoerbuis van de Gender is onder de Vestdijk verlegd naar de plek waar het water straks zal gaan lopen. Ook zijn kabels en leidingen alvast dieper de grond in gebracht, zodat de nieuwe waterloop er later probleemloos overheen kan worden aangelegd. Dit is op de foto hiernaast goed te zien.
Bronnen:
- Boek "Eindhoven staat op de kaart" van Jos & Bauke Hüsken.
- Boek "Acht eeuwen Eindhoven" van Jan van Schagen.
- Archeoloog van Den Ouden.
- Boke "Het begin van een stad als Eindhoven" uitgegeven door "Het Klein Brabants Museum", geschreven door Rene Merckx
Voor dit artikel zijn vragen gesteld aan de gemeente en de betrokken archeoloog. Zodra hier een reactie op is ontvangen, wordt het artikel aangevuld of — indien nodig — aangepast. Houd er dus rekening mee dat de inhoud nog kan wijzigen.
Heeft u zelf nog meer informatie? Of heeft een opmerking? Laat het hieronder achter via onderstaand formulier. Alle informatie is welkom en kan mogelijk gebruikt worden om deze pagina aan te vullen.
Acht eeuwen Eindhoven
Acht eeuwen Eindhoven
In deze omvangrijke en tweedelige uitgave ‘Acht Eeuwen Eindhoven, verhaal van een stad’ wordt op journalistieke wijze en aan de hand van vele tot dusver onbekende illustraties de geschiedenis van Eindhoven op een aantrekkelijke manier verteld. Bereikbaar, leesbaar en interessant voor iedereen die iets heeft met de stad en wil weten hoe Eindhoven uitgroeide tot een hotspot. Verdeeld over zeven tijdvakken waarin wordt ingegaan op aspecten als bestuur, religie, economie, industrie, landbouw, stadsontwikkeling, woningbouw, onderwijs, gezondheidszorg, cultuur en recreatie. De gewone Eindhovenaar staat centraal met aandacht voor zijn beleving van de historische mijlpalen van de stad en het alledaagse leven daarbinnen.
Kaarten fascineren! Dat weten de auteurs van dit boek maar al te goed. Het boek mag dan ook gezien worden als een logisch gevolg van hun jarenlange verzameling van oude prenten en stadsplattegronden van Eindhoven en de kennis over deze materie die daarbij is opgedaan.
In dit boek wordt u meegevoerd door de vijfhonderjarige geschiedenis van de Eindhovense cartografie, waarbij de kaarten en plattegronden steeds centraal staan. Het boek is doordrenkt van diverse rariteiten, wetenswaardigheden en uiteraard ook veel informatieve zaken op gebied van de Eindhovense cartografie.
Vader Jos Küsken (1947) en zoon Bauke Hüsken (1974) dragen de geschiedenis van hun woonplaats Eindhove een warm hart toe. In 2006 richtten zij het Cultuurhistorisch Bureak Hüsken en Zoon op. Dit bureau verzorgt onder andere beschrijvingen en waarderingen van monumentaal erfgoed in en buiten Eindhoven.
Fotogalerij
-
Archeoloog kijkt uit over Gender € 42,35 -
Boom in ondergrond Gender € 42,35 -
Gender onder het Stationsplein € 42,35 -
Grondlagen van de Gender € 42,35
Reactie plaatsen
Reacties