In 1951 bestond Philips zestig jaar. Het personeel wilde dit jubileum niet ongemerkt voorbij laten gaan en richtte daarom al in 1950 het Comité Jubileumgeschenk op. Het doel: een geschenk aanbieden dat niet alleen fraai was, maar ook de Philips‑mentaliteit verbeeldde — de verbondenheid tussen medewerkers en onderneming. De keuze viel op een fontein, een symbool van leven en beweging. Drie kunstenaars werden uitgenodigd om een ontwerp te maken. In 1951 werd het schetsontwerp Panta Rhei van Hubert van Lith geselecteerd als basis voor het definitieve monument. Op 15 mei 1951 werd de fontein officieel aangeboden aan de Raad van Bestuur van de N.V. Philips’ Gloeilampenfabrieken.
Het ontwerp
Voor zijn ontwerp bezocht Van Lith verschillende Philips‑bedrijven om medewerkers tijdens hun werk te observeren. Hij ontdekte dat de band tussen mens en werk veel verder ging dan louter economische noodzaak. Hij zag hoe de wereldwijde reikwijdte van Philips gedragen werd door de inzet van duizenden samenwerkende handen — mensen met uiteenlopende achtergronden en functies.
Binnen Philips bestonden destijds zo’n 44 verschillende disciplines. Het was onmogelijk om die allemaal afzonderlijk uit te beelden. Daarom maakte Van Lith een indeling in mannen en vrouwen, die hij vervolgens onderverdeelde in drie groepen: handarbeiders, administratief personeel en het intellectueel kader. Deze groepen zijn terug te vinden in de onderste rij van 24 reliëffiguren.
De veelzijdigheid van Philips verbeeldde Van Lith in een driedelige opzet die samenkomt in één geheel. Hij zag drie kerntaken binnen het bedrijf:
- Het brengen van licht (Het licht)
- Het bereiden van de weg van het woord (De roep)
- De overdracht van het beeld (Het schouwen)
Deze thema’s zijn uitgewerkt in de drie bovenste beelden en worden tevens verwoord in de inscripties van dichter E. van Vriesland, aangebracht op drie platte platen onderaan de fontein.
Aanvankelijk overwoog Van Lith een moderne variant op het Panathenaeënfries van het Parthenon, maar hij realiseerde zich dat zijn opdracht wezenlijk anders was. Waar de klassieke beeldhouwer goden en mensen afbeeldde die los van elkaar stonden — soms zelfs tegenover elkaar — zag Van Lith in 1950 juist verbondenheid en samenwerking als essentie. De productie‑eenheden binnen Philips waren in de jaren vijftig sterk op elkaar aangewezen. Voor het monument koos hij Vaurion Roche‑kalksteen, een harde en duurzame steensoort.
De fontein
De fontein staat in een rond bassin en bestaat uit zes lagen, waarvan de onderste drie het fonteingedeelte vormen. Het monument, geplaatst in de bovenste drie lagen, staat boven een driedelig bekken waarin het water wordt opgevangen. Vanuit het midden stroomt het water over de derde laag naar beneden, waarna het vanuit de bekken als een gordijn in het grote bassin valt.
Uit de drie hoeken van het monument spuiten extra waterstralen die zich mengen met de sproeiers rondom de fontein. In de rand van het bassin staan 36 sproeiers die naar het midden zijn gericht. Hun stralen kruisen die van drie waterspuwers onder de beeldengroep. Onder water zijn waterdichte armaturen aangebracht die hun lichtbundels parallel aan de waterstralen werpen. Hierdoor lijkt het licht met het water mee te bewegen, wat een levendig en kleurrijk effect geeft. Elke waterstraal wordt verlicht door drie armaturen in verschillende kleuren, waardoor talloze kleureffecten ontstaan.
Een monumentale bloem
Met Panta Rhei — letterlijk “alles stroomt” — maakte Van Lith een monumentaal en krachtig symbool, een stenen bloem die de dynamiek en onderlinge verbondenheid binnen Philips verbeeldt.
Het Gedicht
Victor E. van Vriesland
Het licht
Het Licht als scheiding van de duisternis
Daaglijksche zegen en geheimenis
Maakt voor den mensch de wijde wereld zichtbaar
Wier schoonheid hem een glans en luister is.
Het schouwen
Wat de oogen zien, dat zal het hart verstaan
Beschouw de wereld: voor u zal ‘t bestaan
- Nu duister, dan doorzichtig - zich ontvouwen
Begrensd en eindloos, werkelijk en waan.
De roep
Liefde der werkers tot het samenwerken
Wordt hier tot Roep en Roeping van de Sterken
‘t Geluid uitdragend, over ruimte en tijd
Dat de eenheid van het menschdom zal bewerken.
De bouw
Op 4 december 1951 arriveert 160 ton kalksteen uit een Franse steengroeve in Nederland. Van Lith kan beginnen aan de vervaardiging van de fontein. De gekozen steensoort is hard en compact, waardoor het beeldhouwwerk meerdere jaren in beslag zal nemen. Enkele dagen later bereikt Philips overeenstemming met de gemeente Eindhoven over het plantsoen waarin de fontein geplaatst zal worden. In juni 1952 wordt het gedicht voltooid dat later in steen aan de fontein wordt aangebracht.
Op 15 september 1953 zijn het plantsoen en het uitgebreide waterwerk in het onderste deel van de fontein gereed. Een jaar later arriveren de 24 reliëffiguren en drie monolieten, die direct op het onderstel van de fontein worden geplaatst.
In juni 1955 zijn de ontwerpen voor de drie bovenste beelden — Het Licht, Het Schouwen en De Roep — voltooid. Deze worden eerst in klei gemodelleerd en daarna in kalksteen uitgewerkt. Op 15 mei 1957 zijn de beelden gereed. Ze worden nog kort tentoongesteld in het Stedelijk Museum in Amsterdam, waarna ze op de fontein worden geplaatst. In september 1957 is de monumentale fontein volledig voltooid. Bij de officiële opening wordt het kunstwerk overgedragen aan de Raad van Bestuur van Philips.
De Beeldhouwer
Hubert van Lith (1908) was schilder, graficus, tekenaar, maar vooral medailleur en beeldhouwer. Hij volgde zijn opleiding aan de Rijksacademie van Beeldende Kunsten in Amsterdam, waar hij les kreeg van professor Bronner, de nestor van de Nederlandse beeldhouwkunst. Amsterdam bleef de stad waar Van Lith het grootste deel van zijn leven woonde en werkte.
Het herstel
De fontein heeft ongeveer dertig jaar gefunctioneerd. Daarna werd de watertoevoer afgesloten en bleef een troosteloos geheel achter. Het kalksteen raakte bedekt met een grauwgrijze aanslag, het bassin vervuilde met dode vogels en zwerfvuil, en het plantsoen lag onder een dikke laag hondenpoep. Tijdens het 100‑jarig jubileum van Philips in 1991 ontstond het plan om de fontein in ere te herstellen. Door Operatie Centurion werd het jubileum echter sober gevierd en gingen alle geplande festiviteiten — waaronder het herstel — niet door.
In december 1995 wordt de Stichting Panta Rhei opgericht, met als doel de fontein te restaureren en te voorkomen dat het monument definitief verloren gaat. In 1998 is de fontein volledig hersteld. Het onderhoud blijkt echter onvoldoende geborgd, waardoor het kunstwerk in de jaren daarna opnieuw zichtbaar achteruitgaat.
De Panta Rhei is eigendom van Philips; de gemeente Eindhoven voelt zich daardoor niet direct verantwoordelijk voor beheer en onderhoud.
Bronnen:
- Beeldenboek Eindhoven, uitgegeven door de Gemeente Eindhoven en Museum Kempenland Eindhoven in 2001. Auteurs Peter Thoben & Jenneke Lambert. ISBN9071157164.
- Eindhoven, met het oog op Strijp, uitgever Lecturis samen met de stichting Eindhoven in Beeld. ISBN 9789462265394
- Website van de Kunstwacht Eindhoven
- Diverse krantenartikelen Eindhovens Dagblad.
- Verslag renovatie Panta Rhei 1998, aangeboden door de Stichting Panta Rhei in samenwerking met Projectgroep Strijp binnen de Ring.
Eindhoven met het Oog op Strijp
Eindhoven met het Oog op Strijp
Met het oog op Strijp biedt een inkijkje in de ontwikkeling van dit stadsdeel sinds het begin van deze eeuw. Eindhoven heeft in de afgelopen decennia een ongekende transformatie ondergaan. Allerlei voorbeelden van grote en kleine veranderingen in de wijken en de buurten van Woensel-Zuid worden in dit boek beschreven.
Dit boek is het derde deel van een serie boeken over de zeven stadsdelen van Eindhoven. Medewerkers van de Stichting Eindhoven in Beeld vertellen over de historie en over recente ontwikkelingen in de wijken en de buurten van de stad.
De verhalen worden voorzien van historisch en nieuw beeld uit het rijke archief van Eindhoven in Beeld.
Reactie plaatsen
Reacties